Ung o‘rta asrlar shoiri Alisher Navoiy nomi berilgan. 1939 yilda 11 iyunda birinchi o‘zbek operasi “Bo‘ron” namoyishidan keyin u bir necha bor o‘z nomini o‘zgartirgan.
Biroq uning tarixi ancha oldin boshlangan. 1929 yilda raqs jamoasi afsonaviy Tamaraxonim rahbarligi ostida bo‘lgan professional teatr tashkil etiladi. U a’lo darajada raqsga tushgani, kuylagani, o‘ynagani va raqslarni sahnalashtirargani uchun ikkinchi darajali Stalin mukofotini qo‘lga kiritgan.
1948 yilda Toshkentning Ya. M. Sverdlov nomidagi rus opera teatri bilan birlashtirilgandan keyin uni Alisher Navoiy nomidagi Davlat opera va balet teatri deb atay boshlangan. Birin-ketin uning sahnasida dunyoga mashhur operalar “Kargʻa motkasi” va “Yevgeniy Onegin”, hamda “Don Kihot” baletlari namoyish etilgan. Teatr repertuari asta-sekinlik bilan rus va g‘arbiy yevropalik klassiklar, hamda milliy kompozitorlar asarlari bilan boyitib borildi.
Avvallari tomoshalar “Kolizey” sirkida o‘tkazilar edi. Uni gruziyalik me’mor G.M. Sinsadze loyihasi bo‘yicha 1902-1913 yillarda qurganlar. Biroq “Kolizey”ning sahnasi ham, akustikasi ham opera va balet ko‘rsatish uchun to‘g‘ri kelmas edi. Shuning uchun tegishli inshootni barpo etish uchun davlat miqyosida tanlov o‘tkazishdi. Uning g‘olibi Qizil Maydondagi maqbara muallifi, akademik Aleksey Shusyev ishga g‘ayrat bilan kirishdi. Me’morning g‘oyasi bo‘yicha olti foyening har biri o‘ziga xos noyob uslubga ega bo‘lishi kerak edi. Chunki Toshkent, Buxoro, Xorazm, Samarqand, Farg’ona va Termiz bir vaqtlar o‘z me’morchilik an’analariga ega tarqoq hududlar bo‘lganlar.
Pardozlash va bezak ishlariga mahalliy xalq rassomlarini jalb etishdi. Misol uchun Buxorolik Usta Shirin Murodov, u yana O‘zbekiston Davlat amaliy san’ati muzeyining pardozlash ishlarida qatnashgan.
Teatr qurilishi 1939 yilda boshlanadi, ammo uch yildan so‘ng Fashist Germaniyasi xujumidan so‘ng to‘xtatiladi. Faqatgina 1944 yilda, urush natijalari ma’lum bo‘lganidan keyingina shahar ma’muriyati qurilishni davom ettirgan. Uning qurilishida asir yapon askarlari ham ishtirok etishgan. Nihoyat 4 yildan so‘ng teatrni foydalanishga topshirdilar.
2012-2015 yillarda teatrni qayta tikladilar. Zal 1 500 tomoshabinni sig‘dira oladi. Uning Old tomoni uch arkali peshtoq bilan bezatilgan va u kichkina maydonga qarab turadi. Peshtoqlarni ajratib turuvchi ulkan ustunlar ortida chipta kassalari joylashgan.
Maydon markazida musiqali favvora ishlaydi. Shuning uchun kechka payt bu yerda nafaqat klassik musiqa ishqibozlarini balki shahar aholisini ham ko‘rishingiz mumkin.
